މުޖްތަމަޢެއް، މުޖްތަމަޢެއްގެ ގޮތުގައި ހަމަޖެހިގެން އުޅުމަށްޓަކައި އިންޞާފުވެރި ޤާނޫނީ ނިޒާމެއް އޮންނަންޖެހެއެވެ. އެ ނިޒާމުގެ ބޭނުމަކީ އަޑުގަދަ މީހާގެ ރުއްގިނަވާ އުޞޫލު ނައްތާލުމެވެ. އެ މުޖްތަމަޢަކުން އިންޞާފުކަމަށް ޤަބޫލުކުރާ ހަމަތައް ނެގެހެއްޓުމެވެ. ޤާނޫނީ ނިޒާމެއް ތަންފީޒުކުރުމަށްޓަކައި ޤާނޫނުތަކަކާއި ގަވާއިދުތަކެއް ބޭނުންވެއެވެ. އެނިޒާމު ތަންފީޒުކުރާނެ ބަޔަކުވެސް ތިބެއެވެ. ޤާނޫނީ ވަކީލުންނަކީވެސް މި ނިޒާމުގެ ބައެކެވެ. ވަކީލުންނަކީ، ނިޒާމު ހިނގާގޮތް ކިޔައިދޭ، ނިޒާމުގެ ތަޖުރިބާކާރުންގެ ހައިސިއްޔަތުން، ޒިންމާތަކަކާއި މަސްއޫލިއްޔަތުތަކެއް އޮތް ބައެކެވެ.

އިންޞާފަކީ ނިސްބީ އެއްޗެކެވެ. އެކި މީހުންނަށް، އެކި ގޮތަށް މާނަކުރެވޭ، އެކި ގޮތަށް ލިބޭ އެއްޗެއްކަމެވެ. އިންޞާފު ލިބުމުގެ އިޙުސާސަކީވެސް ނިސްބީ އެއްޗެކެވެ. އެކި މީހުންނަށް، އެކި ކަންކަމުގައި، އެކި ވަރަށް ކުރެވޭ އިޙްސާސެކެވެ. ވީމާ، އެންމެން ޤަބޫލުކުރާ އިންޞާފަކީ ވަކި މިވެނި އެއްޗެއްކަމަށް ކަނޑައެޅޭކަށް ނެތެވެ.

އެމީހެއްގެ ނިސްބަތުން އިންޞާފަކީ ކޮބައިކަން ކަނޑައެޅުމުގައި، އެމީހަކަށް ލިބިހުރި ތަރުބިއްޔަތާއި، ތަޢުލީމާއި، ހޭލުންތެރިކަމާއި، ދުނިޔެއަށް ލޯ ހުޅުވިފައިވާ މިންވަރާއި، ޙަޔާތުގައި ކުރެވިފައިވާ ތަޖުރިބާތަކާއި، ދީނީ، ސަޤާފީ، އިޖްތިމާޢީ، ޢާއިލީ ޙާލަތާއި، މިނޫންވެސް ވަރަށް ގިނަ ކަންކަން ހިމެނެއެވެ. އެހެންކަމުން، އެއް ޙާދިސާއެއް ދިމާވާ ދެމީހަކަށް، އެއް ގޮތަށް ޢަމަލުކުރުމުން، އެކަކަށް އެކަމަކީ އިންޞާފަށް ވެފައި، އަނެކާއަށް އެއީ އިންޞާފަކަށް ނުވެ ދިއުމަކީ އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ. އެވަގުތަކަށް އިންޞާފަކީ ކޮބައިކަން ލިޔެފައި އޮންނަނީ ޤާނޫނުތަކާއި ގަވާއިދުތަކުގައެވެ. ނަމަވެސް، ޤާނޫނަކީ އޭގެ ޒާތުގައި މުޠްލަޤު އިންޞާފެއް ނޫނެވެ.

ޤާނޫނަކީ އިންޞާފު ޤާއިމުކުރަން ބޭނުންކުރާ ވަޞީލަތެކެވެ. ޤާނޫނުގައި ބޭނުންކުރާ ބަސްތަކަކީވެސް، އޭގެ ކޮންޓެކްސްޓުގައި މާނަކުރަންޖެހޭ ބަސްތަކެކެވެ. މިސާލަކަށް، އަމިއްލަ މީހެއްގެ ގެއަކަށް "ކޯޓު އަމުރަކާ" ނުލައި ވަނުމަކީ ޤާނޫނީ ގޮތުން މަނާކަމެކެވެ. ވަކި ގެއެއްގައި، ބަޔަކު ކުށުގެ ޢަމަލެއް ހިންގާކަން ފުލުހުންނަށް ލިބުނު މަޢުލޫމާތަކާ ގުޅިގެން، އެ ގެއަށް ވަދެ، ބަލާ ފާސްކުރަން ފުލުހުން "ކޯޓު އަމުރެއް" ހޯދައިފިއެވެ. "ކޯޓު އަމުރު" ގައި އޮތީ، އެގޭ ދޮރު ވައްޓާލައިގެން އެގެއަށް ވަންނަން "އަމުރު" ކޮށްފައެވެ. އެ އަމުރު ހޯދައިގެން އެގެއަށް ދިއުމުގެ ކުރިން، އެ ގޭގައި އެކަހަލަ ކަމެއް ނުކުރާ ކަމަށާއި، އެތަނުގައި ބަޔަކުވެސް ނެތްކަމުގެ ކަށަވަރު މަޢުލޫމާތު ފުލުހުންނަށް ލިބިއްޖެއެވެ. މިޙާލަތުގައި، ޤާނޫނު ތުނޑުން ތުނޑަށް ތަންފީޒުކުރާނަމަ، "ކޯޓު އަމުރެއް" އޮތީތީ އެ ގޭގެ ދޮރު ވައްޓާލަން އެބަ ޖެހެއެވެ. އެގޭގައި ކުށުގެ ޢަމަލެއް ނުހިނގިޔަސްވެހެވެ. ނަމަވެސް، އެކަމެއް އެގޮތަކަށް ނުހިނގައެވެ.

މީގެން އެނގެނީ، "ކޯޓު އަމުރު" ޖަހާފައި އޮތަސްވެސް، އެ ބާވަތުގެ އަމުރުތަކަކީ ކޯޓުން ވަކި ކަމެއް ކުރުމަށްދޭ ހުއްދައެއްކަމެވެ. އެ ހުއްދަ ބޭނުންކުރާނެ ގޮތް ކަނޑައަޅާނީ، އެ ހުއްދަ ތަންފީޒުކުރާ މީހާއެވެ. ޤާނޫނުގައި "އަމުރު" އޮތީތީއާއި، ޤާނޫނަކީ "ކަނު" އެއްޗަކަށްވާތީ، އޭގެ ލިބޭނޭ އެހެނިހެން ގެއްލުމަކަށް ނުބަލައި، އެކަންކަމާ ނުވިސްނާ، "އަމުރު" ތަންފީޒުކޮށްގެން ނުވާނެއެވެ. އެގޮތަކަށް އެކަމެއް ނުވެސް ހިނގާމެއެވެ. މިޙާލަތުގައި، "ކަނު" ކޮށް އަމުރު ތަންފީޒުކުރުމަކީ ޤާނޫނު ބޭނުންވާ ގޮތްނަމަ، އެކަން ކުރަން ބައިތިއްބަންވީ ރޮބޮޓުތަކެކެވެ. ކިޔަވައިގެން، ކަމުގެ ގޮތްބާވަތް ދަސްކޮށްގެން ތިބި ފުލުސް އޮފިސަރުންނެއް ނޫނެވެ.

މިދެންނެވި ހަމަ، އެހެން ކަންކަމުގައިވެސް ހިނގައެވެ. ޤާނޫނުގައި މީހަކު މީހަކަށްދޭންޖެހޭ ސާބިތު ދަރަނީގެ ފައިސާ ހޯދުމަށް ކޯޓަށް ދިއުމުގެ ފުރުޞަތު އޮވެއެވެ. ނަމަވެސް، އެކަމަށް ޚަރުދުތަކަކާއި، ވަގުތާއި ފައިސާވެސް ހޭދަވާނެތީ، އަރަނިވެރިޔާ، ކޯޓަށް ދިއުމާމެދު ގޮތެއް ނިންމާނީ މިދެންނެވި ކަންކަން ވަޒަންކޮށްފައެވެ. ޤާނޫނުގައި ކޯޓަށް ދެވިދާނެކަމަށް އޮތީތީ ކޯޓަށް ދާންޖެހޭކަމަށް މާނަކޮށްފިނަމަ، އެކަމުގެ ސަބަބުން ޙައްޤު ހޯދާމީހާއަށް އެ ލިބެނީކީ ލުއިފަސޭހައެއް ނޫނެވެ. ތުރާލެކެވެ. މިސާލަކަށް، އެކަމަށް ހިނގާނެ ޚަރަދާމެދު ވިސްނުމަށްފަހު، ފައިސާ ދޭންޖެހޭ މީހާއާއެކު، ދަރަނީގެ އެއްބައި ފައިސާ އުނިކޮށްލައިގެން، ޑިސްކައުންޓެއް ދީގެން ވިޔަސް، ކޯޓުން ބޭރުގައި މައްސަލަ ޙައްލުކުރުމަކީ ދެފަރާތަށްމެ މަޞްލަޙަތު އޮތް ކަމަކަށް ވެދާނެއެވެ. މި ޙާލަތުގައި، އިންޞާފުވެރި ގޮތަކަށްވެސް ވާނީ އެ ގޮތެވެ.

ޤާނޫނީ ކަންކަމުގައި، ޤާނޫނީ ވަކީލުން މީހުންނަށް ލަފައާއި އިރުޝާދު ދިނުމަކީ ވަކި ކަހަލަ ޙިކުމަތު ޢަމަލީއެއްވެސް ބޭނުންވާކަމެކެވެ. ޙިކުމަތު ޢަމަލީއަކީ، ތަޢުލީމާއި، ހޭލުންތެރިކަމާއި ތަޖުރިބާއާއި ކަންކަމާ ފިކުރުކުރުމާއި، ދުރުވިސްނުމުގެ ހުނަރު އެއްކޮށްލުމުން އުފެދޭ އެއްޗެކެވެ. އިނގިރޭސި ބަހުގައި "ޓެކްޓް" އެވެ. ޤާނޫނީ ކަމެއްގައި މީހަކަށް ލަފައެއް ދޭއިރު، ޙިކުމަތު ޢަމަލީ ބޭނުންކޮށްގެން، އެ ކަމެއްގެ ސަބަބުން ނުކުމެދާނެ ރަނގަޅު އަދި ނުރަނގަޅު ނަތީޖާތަކާމެދު ވިސްނައި، މުވައްކިލު ރައްކާތެރިކުރަން އެދޭ މަޞްލަޙަތު ޙިމާޔަތްވާ ގޮތަށް، މުވައްކިލަށް އެކަމުގައި ގޮތެއް ނިންމޭނެ ވަރުގެ ލަފައެއް އަރުވަންޖެހޭނެއެވެ.

2000 ވަނަ އަހަރުގެ ފަހުކޮޅު، އޭރުގެ ސިޔާސީ ޙަރަކާތްތަކުގެ ތެރެއިން، ވަކި ކަހަލަ ވަ ނަމެއް ކިޔުމުން މީހުން ހައްޔަރުކޮށް ސުވާލުކޮށް ހެދި ދުވަސްވަރެއް ދިޔައެވެ. އެނަމަކީ، އޭރު ސިޔާސީ އިދިކޮޅު ފަރާތްތަކުން، އޭރުގެ ވެރިއަކަށް ކިޔާންފެށި ނަމެކެވެ. އެ ސަރުކާރުގެ އެކި ވަރުގެ ވެރިންނަށް އެ ނަމުން މުޚާޠަބްކޮށްހެދިއެވެ. އަޅުގަނޑު ވަޒީފާ އަދާކުރީ ބަންޑާރަ ނައިބުގެ އޮފީހުގައި ކަމުން، އަޅުގަނޑަކީވެސް މިދެންނެވި ނަން ނިސްބަތްވި ވަކީލެކެވެ.

ސިޔާސީ ހަލަބޮލިކަން އިތުރުވެ، ކޮންމެވެސް ޤާނޫނީ ބައެއްގެ އިރުޝާދަށް، މިދެންނެވި ނަން ދުލުކުރިން ކިޔައިފި މީހަކު ހައްޔަރުކޮށް ސުވާލުކުރަން ފުލުހުންނަށް އިރުޝާދެއް ދެވިއްޖެއެވެ. އެ ނަން ކިޔައިގެން މީހުން ހައްޔަރުކުރަން ފެށުމުން، ތަޙްޤީޤުގައި، ކުރިން ވިސްނާލެވިފައި ނެތްކަމެއް މެދުވެރިއެވެ. އެއީ، އެ ނަމެއް ކިޔައިގެން ހައްޔަރުކުރަންޖެހުނު ނަން ނިސްބަތްވަނީ ކާކަށްކަން ފުލުހުންގެ ތަޙްޤީޤުން ތުހުމަތުކުރެވޭ މީހާއަށް ކިޔައިދޭން ޖެހުމެވެ. އެ ހިސާބުން، ރަސްމީ ލިޔެކިޔުންތަކުގައި، އެއްކަލަ ނަމަކީ ކާކަށް ނިސްބަތްވާ ނަމެއްކަން ކަނޑައެޅިގެން ދިޔައީއެވެ. މިއީ، އެ މައްސަލަ ތަޙްޤީޤުކުރަން އެންގި ޤާނޫނީ މުޙައްނިކު ބޭނުންވި ނަތީޖާއެއް ނޫނެވެ. ނަމަވެސް، ވިސްނާނުލައި ޤާނޫނީ ނިޒާމު ހިންގާލުމުން ނުކުތް، ބޭނުންނުވި ނަތީޖާއެކެވެ. އެ ނޫން ގޮތަކަށް އެމައްސަލައިގައި ފިޔަވަޅު އެޅިނަމަ، މިނޫން ނަތީޖާއެއް ނެރެވުނީހެވެ.

.

ޤާނޫނީ ވަކީލުން، ވަކި މައްސަލައެއް ކޯޓަށް ހުށަހަޅާއިރު، ކޯޓުގައި އެ މައްސަލަ ހިނގާނެ ގޮތާއި، އިދިކޮޅު ވަކީލުން ދައްކަފާނެ ވާހަކަތަކާއި، އެވާހަކަތަކަށް ދޭނެ ޖަވާބާއި، އެކަމާ ފަނޑިޔާރު ވިސްނުން ގެންގުޅެފާނެ ގޮތާއި، މީޑިއާގެ ސަމާލުކަން އޮތް މައްސަލައެއްނަމަ، އެމައްސަލައެއްގައި މީޑިއާއިން ކުޅެދާނެ ރޯލުތަކާއި ނެރަޓިވްތަކާމެދު ވިސްނުން ހިންގަންޖެހޭނެއެވެ. އިންޞާފު ހޯދަން ހިނގާ މަގުން، ޙައްޤު ޙިމާޔަތްކުރަން އުޅޭ މީހާ/ކުއްޖާއަށް ކުރާނީ ކޮންކަހަލަ ވަގުތީ/ދާއިމީ އަސަރުތަކެއްތޯއާމެދުވެސް ވިސްނަން ޖެހޭނެއެވެ. ކޯޓުން ޙުކުމެއް ލިބުނަސްވެސް، އެޙުކުމުގެ "އަގަކީ" އަދި ނަތީޖާތަކަކީ ކޮބައިކަމާމެދު ވިސްނަންޖެހޭނެއެވެ. މިކަންކަމުގެ ދެކޮޅު ބަލައި، އެކަމާމެދު ޙިކުމަތްތެރި ގޮތެއް ނިންމޭވަރުގެ މަޢުލޫމާތު މުވައްކިލަށް އަރުވަންޖެހޭނެއެވެ.

އަޞްލު އިންޞާފަކީ، ޤާނޫނުގައި އޮތް ދެލިގަނޑެއް ނޫނެވެ. އެ ޙާލަތެއްގައި އިންޞާފަކީ މުވައްކިލުގެ ސަލާމަތާއި ރައްކާތެރިކަމާއި، އޭނާގެ "ބެސްޓް އިންޓްރެސްޓް" ކަން ވަކީލު ދަންނަންވާނެއެވެ. މުވައްކިލަކީ، ތިމާއަށް ފައިސާދޭ މީހާ ނޫންކަމާއި، އެއީ، އެމީހެއްގެ ޙައްޤު ޙިމާޔަތްކުރެވެން އުޅޭ މީހާކަންވެސް ދަނެ، އެކަންކަމުގެ މައްޗަށް ވަކީލުގެ ވިސްނުމާއި ފިކުރު ހިންގާފައި އޮންނަންވާނެއެވެ. "އިންޞާފު ހޯދުމަށް" ހިނގާ މަގުން ގޮސް ވާޞިލުވެދާނެ ސީދާ އަދި ނުސީދާ ނަތީޖާތަކުގެ މަޢުލޫމާތު މުވައްކިލާ ޙިއްސާ ކުރަންވާނެއެވެ. ޤާނޫނަކީ މުޠްލަޤު އިންޞާފު ނޫންކަމާއި، ޤާނޫނަކީ އިންޞާފު ޤާއިމުކުރަން ބޭނުންކުރާ ވަޞީލަތެއްކަން ދަންނަންވާނެއެވެ.

____________________

ނޯޓު: މިލިޔުމަކީ، އަޅުގަނޑު ލިޔެ، ޢަދަދު ނޫހުގެ 20 މާރިޗު 2025 ވީ ބުރާސްފަތި ދުވަހު ޝާއިޢުކޮށްފައިވާ ލިޔުމެކެވެ. ބްލޮގުގައި އަލުން ޝާއިޢުކުރީ ތާރީޚަށްޓަކައެވެ.