މާތްﷲ އިންސާނުން އުފައްވައި، ބޭރުފުށަށް ފެންނަން ހުންނަ ސިފަތަކާއި، ހިއްސުތަކާ ގުޅިފައިވާ ސިފަތަކެއް އިންސާނުންގައި ލެއްވިއެވެ. މިއިން ކޮންމެ ސިފައަކީ ދުނިޔެ އާރާސްތުކުރުމުގައި އިންސާނުންނަށް ކޮންމެހެން ބޭނުން ސިފަތަކެކެވެ. މި ސިފަތައް ދިރާސާކޮށް، އެސިފަތަކުގެ އަލީގައި، އިންސާނުންގެ ޙަޟާރަތު ބިނާކުރުމަކީ އިންސާނުންގެ ކަމެކެވެ. އެކަމަށްޓަކައި، އެ ސިފަތައް ބޭނުންކުރާނެ ގޮތްތަކާއި މިންތައް ދެނެގަނެ، އެ މިންތައް ހިފެހެއްޓުމަކީވެސް އިންސާނުންގެ ކަމެކެވެ.

މާތްﷲ އިންސާނުންގައި ލެއްވި ސިފަތަކުގެ ތެރެއިން، ތިމާގެ ކުރިމަތީގައި އޮތް ކަމެއް ދިރާސާކުރާއިރު، އެކަމުގައި ތިމާ ނިންމަން ބޭނުންވާ ގޮތަކަށް އެކަނި ބާރުލިބޭ ހެކިތަކާއި ޤަރީނާތައް އަޑުއަހައި ޤަބޫލުކުރުމުގެ ސިފަ ހިމެނެއެވެ. މިޒަމާނުގެ ސައިކޮލޮޖީ ދާއިރާގެ ޢިލްމުވެރިން އެއަށް ކިޔަނީ ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްއެވެ.

ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްއަކީ އިންސާނީ ދަރިފަސްކޮޅު ދެމެހެއްޓުމަށްޓަކައި މުހިންމު ސިފައެކެވެ. މިސާލަކަށް، ތިމާގެ މައިންބަފައިން ނުވަތަ ފިރިމީހާއާބެހޭ ގޮތުން މީހަކު ނުރަނގަޅު ވާހަކައެއް ދައްކައިފިނަމަ، އެކަމެއް އޮތީ އެ ގޮތަށް ނޫންކަމުގެ މައްޗަށް ހުރި ހެކިތަކާއި ދަލީލުތައް އެކަނި ތިމާއަށް ފެނުމަކީ ޢާއިލީ ގުޅުން ދަމަހައްޓައި، ހަމަޖެހުން އޮތުމަށްޓަކައި ކޮންމެހެން ބޭނުން ކަމެކެވެ.

ނަމަވެސް، ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްއަކީ މުޠުލަޤަށް ދޫކޮށްލެވޭނެ ސިފައެއްވެސް ނޫނެވެ. ޚާއްޞަކޮށް، ޤާނޫނީ ނިޒާމުގައި، ކަމަކާމެދު ނިންމާ ނިންމުމެއްގެ ޤާނޫނީ ނަތީޖާތަކެއް ހުންނަ ދާއިރާއެއްގައެވެ. ތިމާއަށް ފެންނަނީ، ތިމާ ޤަބޫލުކުރަން ބޭނުންވާ ކަމެއްގެ މައްޗަށް ހުރި ހެކި އެކަނި ނަމަ، އެކަމުގެ މައްޗަށް ހަރުކަށިވެ، ޢަދުލް އިންޞާފުން އެއްކިބާވެ، މީހުންނާމެދު އަޅަންނުޖެހޭ ފިޔަވަޅުތައް އެޅުމަކީ ނުވެ ނުދާނެ ކަމެކެވެ. ޤާނޫނީ ނިޒާމުތަކުގައި ދިފާޢީ ވަކީލުންގެ ދައުރަކީ ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްގެ ސަބަބުން އަންނަ ނުރަނގަޅު އަސަރުތައް ކުޑަކުރުމެވެ. ދިފާޢީ ވަކީލުންގެ ބޭނުމަކީ އޮޅުވާލުމާއި ދޮގު ހެދުމެއް ނޫނެވެ. ޙަޤީޤަތަށް ވާޞިލުވުމަށް ކުރާ މަސައްކަތުގައި އެހީތެރިވެދިނުމެވެ.

ޤާނޫނީ ވަކީލުކަމުގެ ޞިނާޢަތުގެ އަޞްލު އޮތީ ރަސޫލުﷲ (ޞ) ގެ ޙަދީޘްފުޅެއްގައެވެ. ރަސޫލާ (ޞ) ޙަދީޘް ކުރައްވާފައިވަނީ، "ތިޔަބައި މީހުންގެ ތެރެއިން ދެބަސްވުންތައް އޮތް މީހުން، ތިމަން ކަލޭގެފާނު އަރިހަށް އައިސް، މައްސަލަތަކަށް ޙައްލު ހޯދުމަށް އެބަ އެދެއެވެ. ތިމަން ކަލޭގެފާނު އަރިހަށް އަންނަ މީހުންގެ ތެރެއިން ދެބައި މީހުންގެ ބަސް އަޑުއެހުމަށްފަހު، އެތަނުން އެންމެ ފަށުވި ޢިބާރާތުން، ތިމަން ކަލޭގެފާނަށް ޤަބޫލުކުރެވޭ ގޮތަށް އެމީހެއްގެ ޚުޞޫމަތު (ނުވަތަ މައްސަލަ) ހުށަހަޅައިދޭ މީހާއާ އެއްކޮޅަށް ތިމަން ކަލޭގެފާނު މައްސަލަ ނިންމަވައި ދެއްވާހުށީމެވެ. ނަމަވެސް ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ. ތިމާއަށް ޙައްޤު ނޫން މުދަލެއް، ހޯދައިގެންފި މީހާ، އެހޯދައިގަތީ ނަރަކައިގެ ޢަޛާބުގެ ތެރެއިން ބައެކެވެ."

ކްރިސްޓިއަން ދީނުގައި މީހަކު ސެއިންޓެއްގެ ގޮތުގައި ކަނޑައެޅުމަކީ، އޭނާގެ ޙަޔާތުގައި ކުރި ކަންތައްތަކެއްގެ ސަބަބުން، އެމީހާއަކީ ވަކި ކަހަލަ ޢިއްޒަތަކާއި ޚާއްޞިއްޔަތެއް ލިބިފައިވާ މީހެއްކަމަށް ކަނޑައެޅުމެވެ. ސެއިންޓަކަށް ހެދުމަށް ހުށަހެޅޭ މީހުންނަކީ އެކަމަށް އޮންނަ މިންގަނޑަށް ނުފެތޭ މީހަކަށްވިޔަސް، (ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްގެ ސަބަބުން،) އެމީހާ ސެއިންޓަކަށް ހަދަން ބޭނުންވާތީ، އަބަދުވެސް ފެންނަނީ، ސެއިންޓަކަށް ހެދުމަށް ހުރި ސަބަބުތަކެވެ. އަނެއް ކޮޅެއް ނުފެނެއެވެ. 1500 ވަނަ އަހަރުގެ ކުރީކޮޅު، ސެއިންޓުންގެ ކަނޑައެޅުމުގެ ކަންތައް ހަމައެއް ލަމައެއް ނެތި ހައްދުން ނައްޓައިގެންދާތީ، ޕޯޕް ލިއޯ 10 ގެ ޒަޢާމަތުގައި، ސެއިންޓަކަށް ހެދުމުގެ ކުރިން، އެމީހަކު ސެއިންޓަކަށް ހަދަން ނުޖެހޭކަމަށް ފެންނަ ސަބަބުތައް ހޯދައި ދިރާސާކުރުމަށް ވަކި މީހަކު ޢައްޔަންކުރިއެވެ. މިއީ، އަޅުގަނޑުމެން މިހާރު މި އަޑުއަހާ "ޑެވިލްސް އެޑްވޮކޭޓް" ގެ ފެށުމެވެ. އޭނާގެ ވަޒީފާއަކީ، ސެއިންޓެއްގެ ގޮތުގައި ކަނޑައަޅަން ހުށަހެޅޭ މީހާގެ މަޢުލޫމާތު ހޯދައި، ދިރާސާކޮށް، އެމީހަކީ ސެއިންޓެއްކަމަށް ކަނޑައަޅަންޖެހޭ މިންގަނޑަށް ނުފެތޭ މީހެއްކަމަށް ވަކާލާތުކުރުމެވެ. އޭގެ ފަހުން، ސެއިންޓެއްގެ ގޮތުގައި މީހަކު ކަނޑައެޅޭނީ، ޑެވިލްސް އެޑްވޮކޭޓުގެ ޓެސްޓުން ފާސްވެގެންނެވެ.

1980 ގެ އަހަރުތަކުގައި، ޕޯޕް ޖޯން ޕޯލް 2 ގެ ޒަޢާމަތުގައި ޑެވިލްސް އެޑްވޮކޭޓްގެ ނިޒާމު އުވާލިއެވެ. އޭގެ ނަތީޖާވެސް ސާފެވެ. އޭނާގެ ޒަޢާމަތުގައި، 1978 އިން 2005 އާ ދެމެދު، (އެންމެ 30 އަކަށް އަހަރުގެ ތެރޭގައި) 480 އަށްވުރެ މީހުން ސެއިންޓުންގެ ގޮތުގައި ކަނޑައެޅިއެވެ. ނަމަވެސް، 1500 ވަނަ އަހަރު ޑެވިލްސް އެޑްވޮކޭޓްގެ ނިޒާމު ތަޢާރަފުކުރީއްސުރެ، 1978 އާ ހަމައަށް (400 އަށްވުރެ ގިނަ އަހަރުގެ ތެރޭގައި) ސެއިންޓުންގެ ގޮތުގައި ކަނޑައެޅުނީ އެންމެ 450 މީހުންނެވެ.

ދިވެހިރާއްޖޭގައި، ޤާނޫނީ ފަންނުގެ ދާއިރާ ތަންޒީމުކުރާ ޤާނޫނުތައް އެބަހުއްޓެވެ. ވަކީލުކަން ކުރެވެން އޮތީ، ވަކި ކަހަލަ ތަޢުލީމެއް ލިބި، ވަކި މިންވަރަކަށް ތަޖުރިބާ ލިބި، އޭގެ މައްޗަށް ހުވައެއްވެސް ކޮށްގެންނެވެ. އެހެން ގޮތަކަށް ސާބިތުނުވާހައި ހިނދަކު، ޤާނޫނީ ވަކީލުންގެ ހުވައި މަތީގައި ތިބޭނެކަމަށް ޤަބޫލުކުރަންޖެހޭނެއެވެ. މިގޮތަށް ތަރުތީބުވެފައި އޮތް ނިޒާމެއްގައި، ދައުލަތުގެ މުއައްސަސާތަކުން ޤާނޫނީ ވަކީލުންގެ ދައުރު އަދާކުރަން ހުރަސްއަޅަނީ، ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްގެ ސަބަބުން ވަކި ނަތީޖާއެއް ނެރުމަށް ބޭނުންވާތީއެވެ.

ތަޙްޤީޤެއްގައި ތުހުމަތުކުރެވޭ މީހަކާ ސުވާލުކުރުމުގެ ބޭނުމަކީ، އެމީހާގެ މައްޗަށް ތުހުމަތުކުރެވޭ ކަންތައްތަކާ ގުޅިގެން އެމީހާ ބުނާ އެއްޗެއް ސާފުކުރުމެވެ. އެމީހަކު ބުނާ އެއްޗެއްގެ މައްޗަށް އިތުރު ތަޙްޤީޤުކުރަންޖެހޭކަން ނުވަތަ ނޫންކަން ދެނެގަތުމެވެ. ކޮންފަރމޭޝަން ބަޔަސްއެއްގެ ސަބަބުން ތަޙްޤީޤީ އިދާރާތަކަށް ނުފެންނަ މަންޒަރުތަކާއި ޙަޤީޤަތްތައް ދައްކައިދިނުމުގެ ފުރުޞަތު ތުހުމަތުކުރެވޭ މީހާއަށާއި އެމީހާގެ ވަކީލަށް ފަހިކޮށްދިނުމެވެ. މިހުރިހާ ކަމެއް ގުޅިފައިވަނީ ކަމުގެ ޙަޤީޤަތް ހޯދައި، އިންޞާފު ޤާއިމުކުރުމާއެވެ. ތަޙްޤީޤީ އިދާރާއާއި ދިފާޢީ ވަކީލުގެވެސް އަމާޒަކީ ކަމުގެ ޙަޤީޤަތަށް ވާޞިލުވުމެވެ. ތުހުމަތުކުރެވޭ މީހާގެ މަޞްލަޙަތުވެސް އޮތީ ޙަޤީޤަތަށް ވާޞިލުވެ، އިންޞާފުން އެމީހަކާމެދު ކަންތައްވުމުގައެވެ.

އަޅުގަނޑަށް ކުރެވިފައިވާ ތަޖުރިބާތަކަށް ބަލާއިރު، ފުލުހުންގެ ތަޙްޤީޤުތަކާއި ޝަރްޢީ ދާއިރާގައި (ދަށުކޯޓާއި މަތީ މަރްޙަލާގެ ކޯޓުތަކުގައި) ދިފާޢީ ވަކީލުންނަށް ފުޅާ ފުރުޞަތުތައް އޮވެއެވެ. ބޭނުން އިރަކު މުވައްކިލާ ވާހަކަ ދައްކާ މަޝްވަރާކުރަން ފުރުޞަތުދެއެވެ. ފުލުހުންގެ އިންވެސްޓިގޭޓަރާއި މުއްތަހަމާ ނުވަތަ ދިފާޢީ ވަކީލާ ދެމެދުވެސް ޒާތީ ނުތަނަވަސްކަމެއް ނޯވެއެވެ. އެމީހާ އެއަދާކުރަނީ އެމީހާގެ ވަޒީފާކަން އެންމެނަށްވެސް އެނގެއެވެ.

ނަމަވެސް، ހިޔުމަންރައިޓްސް ކޮމިޝަނާއި، އެންޓި ކޮރަޕްޝަން ކޮމިޝަނާއި މިހާރު ޖުޑީޝަލް ސަރވިސް ކޮމިޝަނުގައި އެކަން އޮތީ އެގޮތަކަށް ނޫނެވެ. އެންޓި ކޮރަޕްޝަން ކޮމިޝަނަކީ ވަކިން ޚާއްޞަކޮށް ދިފާޢީ ވަކީލުންނަށް ފުރައްސާރަކުރުމުގެ ސަޤާފަތެއް އޮތް އިދާރާއެކެވެ. ވަކީލުންގެ ފޮތް ފަންސޫރު ފަދަ ތަކެތި ބޭނުންކުރުމުގެ ފުރުޞަތު ނުދިނުމާއި މުވައްކިލާ ވާހަކަ ދެއްކުމުގެ ފުރުޞަތު ނުދީގެން، ދިފާޢީ ވަކީލުންގެ ފަރާތުން ލިބުނު ޝަކުވާތަކަކާ ގުޅިގެން، އެކަމުގެ މައްޗަށް އަޅުގަނޑުގެ ޕްރޮސިކިއުޓަރ ޖެނެރަލްގެ ދައުރުގައި އެ ކޮމިޝަނާ ވާހަކަ ދައްކައި، އެކަން އެގޮތަށް ނުކުރުމަށް އިރުޝާދު ދީ، ފުލުހުންގެ ތަޙްޤީޤުތައް ހިންގާ ގޮތް ދަސްކޮށްގެން، އެގޮތަށް ތަޙްޤީޤު ހިންގަން ލަފާ ދީފައިވެސް ވާނެއެވެ. ނަމަވެސް، އޭސީސީއަކީ "މުސްތަޤިއްލު" މުއައްސަސާއަކަށްވާތީ، އެ ވާހަކަ އަޑުއެހީ ކިހާ ވަރަކަށްކަމެއް ސާފެއް ނުވެއެވެ. "މިނިވަން މުސްތަޤިއްލު" ކޮމިޝަންތަކުގެ ތަޙްޤީޤުތަކުގައި ދިފާޢީ ވަކީލުންނަށް އެއްވެސް ދައުރެއް ބާއްވަން ބޭނުންނުވާނަމަ، ޤާނޫނުއަސާސީއަށް އެ ބަދަލު ގެނެސްގެން އެކަން ކުރަންވީއެވެ. ނަމަވެސް، މިހާރު ޤާނޫނީ ނިޒާމު އޮތް ގޮތުންނާއި، އިންސާނުންގެ ޠަބީޢަތު ހުންނަ ގޮތުން، ދިފާޢީ ވަކީލުގެ ދައުރެއް ނެތި އިންޞާފާއި ޙަޤީޤަތަށް ވާޞިލުވުމަކި ދަތިކަމެކެވެ. 

___

ނޯޓު: ނޯޓު: މިލިޔުމަކީ، އަޅުގަނޑު ލިޔެ، ޢަދަދު ނޫހުގެ 12 މާރިޗު 2025 ވީ ބުދަ ދުވަހު ޝާއިޢުކޮށްފައިވާ ލިޔުމެކެވެ. ބްލޮގުގައި އަލުން ޝާއިޢުކުރީ ތާރީޚަށްޓަކައެވެ.